00:00.0
00:02.2
Đây là Timor-leste.
00:03.1
00:09.4
Nếu bạn, người xem kính yêu, được sinh ra trước 20 tháng 5, 2002, thì xin chúc mừng, bạn
00:09.5
00:14.8
già hơn đất nước này - quốc gia có chủ quyền được quốc tế công nhận trẻ thứ năm nhất.
00:15.8
00:20.7
Ở 19 tuổi, nó sẽ đủ tiêu chuẩn làm một người lớn hợp pháp ở vài nơi trên thế giới.
00:21.6
00:27.6
Timor-leste, nghĩa là "Đông Đông" trong tiếng Mã Lai và Bồ Đào Nha - nó nằm ở am Đông Nam
00:27.7
00:30.1
Á - chỉ ở trên Úc.
00:30.8
00:36.4
Hàng xóm gần nhất của nó, tuy nhiên, là Inđônêsia, người mà nó chia nữa hòn đảo của Timor
00:36.5
00:38.2
- khảng diện tích của Haiwai-i.
00:38.9
00:43.7
Nhưng, chỉ để phức tạp hóa lên, một phần của lãnh thổ nó được cai quản như một Đặc khu hành chính
00:43.8
00:46.5
tách biệt bên trong Inđônêsia.
00:47.6
00:51.8
Như nhiều quốc gia trẻ, đang phát triển, timor-leste là nước nghèo.
00:53.8
00:59.6
Xấp xỉ 40% dân số không có khả năng để mua nhu phẩm hằng ngày và hơn nửa
00:59.7
01:04.2
tất cả trẻ em ở độ tuổi năm trở xuống là bị còi cọc phát triển - nhiều hơn tất cả
01:04.3
01:05.5
trừ 2 nước khác.
01:06.6
01:13.1
Vấn đề cốt lõi là thế này: Để sống đời sống lâu, hạnh phúc hơn, đất nước đó cần việc làm
01:13.2
01:14.3
ngày càng nhiều và tốt hơn.
01:14.8
01:20.9
Hiện tại, chỉ khoảng 25% dân tuổi lao động là làm trong kinh tế chính thức.
01:21.0
01:27.5
Phần con lại không tìm được việc làm hoặc đang bận làm nông hay công việc nhà cơ bản.
01:28.5
01:32.0
Giờ, để tạo việc làm, nó cần một vài dạng đầu tư.
01:32.5
01:36.9
Và để được đầu tư, nó sẽ cần vài dạng tài nguyên đáng để khai thác.
01:37.8
01:39.8
Và, thực ra, nó có.
01:40.5
01:45.5
Kể từ năm 2020, GDP của Timor-leste là 1,8 tỉ đô.
01:45.6
01:52.1
Và thế mà chỉ 90 dặm cách bờ biến nó nằm đâu đó giữa hai mươi và năm mươi tỉ đô-la - tùy vào
01:52.2
01:55.9
giá cả - dầu và khí dầu hóa lỏng.
01:56.5
01:58.6
Đây không phải một phát hiện mới.
01:58.7
02:02.5
Sự tồn tại của nó đã được biết với thế giới trong gần năm mươi năm.
02:02.6
02:06.3
Chỉ có một vấn đề nhỏ...
02:06.7
02:12.3
Tài trợ bởi CuriousityStream và Nebula - nơi bạn có thể xem video bổ sung mà đi chung
02:12.4
02:15.1
cái này với chỉ 15 đô một năm.
02:16.2
02:21.5
Con đường Timor-leste đến với độc lập có hơi... hỗn loạn, nếu nói ít nhất.
02:22.3
02:28.3
Năm 1998, sau hai mươi năm bị Indonesia chiếm đống tàn bạo khi mà hàng trăm ngàn
02:28.4
02:33.7
bị giết, các cuộc biểu tình đòi dân chủ dẫn đến sự từ chức của tổng thống nó, Suharto.
02:34.3
02:40.0
Người kế nghiệm hắn thì sẵn sàng để thay đổi hơn, hay, ít nhất là trên bề mặt, và vào năm 1999,
02:40.1
02:42.4
kêu gọi một cuộc bỏ phiếu toàn dân về sự độc lập.
02:43.2
02:47.7
Giữa trở thành một đặc khu tự trị của Indonesia, và thành lập một
02:47.8
02:56.0
đất nước độc lập mới, một lượng lớn áp đảo trong số 450,000 phiếu bầu - 78% - chọn cái sau.
02:56.8
03:01.1
Không ngờ đến kết quả này và chỉ định dùng cuộc bầu cử để thắng thêm sự hợp pháp,
03:01.2
03:05.0
Inđônêsia bắt đầu một chiến dịch tàn phá hoàn toàn.
03:05.8
03:11.2
Trong khi LHQ cứ tiếp tục trì hoãn, gần như toàn bộ cơ sở hạ tầng khu vực bị đôt
03:11.3
03:16.1
thành tro bụi và người dân nó bị ép chở qua phía tây, bên Inđônêsia.
03:16.9
03:22.9
Đến lúc mà được chính thức độc lập năm 2002, Timor-leste đã, cuối cùng, một
03:23.0
03:27.0
nền dân chủ khỏe mạnh, và... không nhiều gì khác.
03:27.7
03:31.1
Sự tư do mới có của nó đã thực sự tốn nó tất cả mọi thứ.
03:31.9
03:34.9
Nó có, có thể, chỉ một điểm sáng.
03:35.5
03:39.7
Nó có một thứ ít nước trẻ khác có: dầu.
03:39.9
03:40.8
Rất nhiều dầu.
03:41.2
03:43.7
Và thời thế không có thể tốt hơn.
03:44.6
03:47.2
Đây là một biểu đồ của giá dầu toàn cầu.
03:47.3
03:54.7
Mỏ dầu phát triển đầu tiên và duy nhất, Bayu Undan, được xây ở đây, năm 2004, khi phí xây dựng
03:54.8
03:56.1
đang ở mức thấp nhất.
03:56.7
04:03.5
Và đây là khi Bayu Undan đạt sản lượng cao nhất, khoảng 70 triệu thùng một năm - đúng
04:03.6
04:06.9
ngay khi giá dầu chạm đến mức cao nhất từng được ghi chép lại.
04:07.0
04:12.1
Bời vì điều này, quỹ đầu tư quốc gia mong manh, non nớt của Timor-leste là thứ đuy nhất để
04:12.2
04:15.4
sống sót qua khủng hoảng tài chính 2008 không vết xước.
04:16.3
04:20.2
Nó là một sự may mắn thần kì cho cái nơi mà cần nó nhất.
04:20.9
04:23.7
Nhưng không mỏ dầu tồn tại mãi mãi.
04:23.8
04:31.3
Thu nhập từ dầu đạt đỉnh điểm năm 2012 ở 3,56 tỉ đô và đang giảm không phanh kể từ đó.
04:32.0
04:36.2
Giờ thì điều này sẽ rất đáng lo ngại - thậm chí khủng khiếp - đối với bất kì nước nào.
04:36.3
04:40.2
Nhưng đối với Timor-leste, đây có thể là vấn đề sống còn.
04:40.3
04:48.0
Là nước dựa dẫm vào dầu thứ nhì trên Trái Đất, 90% quĩ doanh thu quốc gia và 80% GDP nó
04:48.1
04:50.2
đến từ một nguồn tài nguyên này.
04:51.1
04:55.2
Không một trong số tiền này, tuy nhiên, đã chuyển thành sự phát triển lâu dài.
04:55.3
04:59.3
Nền móng kinh tế nó chưa hề thay đổi mặc cho sự giàu có này.
05:00.1
05:06.8
Giữa 2014 và 18, số người lao động tư nhân giảm xuống 15%, mặc dù người ở độ tuổi
05:06.9
05:09.5
lao động tăng 10%.
05:10.4
05:14.0
Thay vào đó, dầu chỉ trì hoãn thứ không thể tránh khỏi.
05:14.1
05:16.7
Trong khi đó, tiền đang nhanh chóng cạn kiệt.
05:17.8
05:22.6
Đây là số tiền đen mà chính phủ có thể chi được lâu dài - đó là, chỉ
05:22.7
05:23.8
vời tiền lãi.
05:23.9
05:26.5
Và đây là mức mà nó đang chi.
05:26.6
05:32.2
Nếu cứ tiếp tục như vậy, chuyên gia dự đoán số tiền sẽ tan biến hết trong 10-15 năm.
05:33.0
05:38.8
Điều đó đữa ta đến với mỏ Greater Sunrise - năm nghìn tì dặm khối khí đốt và 225
05:38.9
05:44.7
triệu thùng ngưng tụ đáng giá 50 tỉ đô phía đông nam của Timor-leste.
05:45.3
05:51.0
Dù ở sâu dưới nước, Greater Sunrise thực ra gần hơn Bayu-undan.
05:51.4
05:56.9
Và lần này nước này có một kế hoạch để chuyển vận may tức thời này thành sự thịnh vượng lâu dài.
05:57.7
06:03.0
Điểm khác biệt là lúc này dầu sẽ được lọc trên bờ, tạo việc làm cho địa phương
06:03.1
06:06.0
và, trên lí thuyết, phát triển nền kinh tế nói chung.
06:06.7
06:11.5
Dự án "Tasi Mane", nó được biết đến, liên quan đến chuyển đổi hơn một ngàn héc-ta
06:11.6
06:17.1
đất nông nghiệp khắp ba thị trấn thành cơ sở chế biến dầu khí liên kết với nhau.
06:17.8
06:23.4
Nếu quản lí tốt, đây có thể là bước đầu trên con đường phát triển của Timor-leste - một
06:23.5
06:26.1
bước ngoặc then chốt cho cả đất nước.
06:26.9
06:29.9
Vậy thì, chính xác cái gì là vấn đề?
06:31.3
06:33.5
nó đều bắt đầu với con hàu.
06:33.6
06:39.1
Khi mà thế giới bắt đầu tìm coi ai có phần nào của đại dương, bận tâm chính
06:39.2
06:44.5
của Úc là phòng tránh ngư dân Nhật khỏi thu hoạch hàu khỏi bờ biền Bắc nó.
06:45.0
06:51.3
Cuộc tranh cãi lớn, vào thời đó, là: Liệu ranh giới biển được vẽ cách ngang giữa hai đất nước,
06:51.4
06:55.2
hay đi theo địa lí tự nhiên của thềm lục địa.
06:55.8
07:01.2
Đối với Úc, với một thềm lục địa lớn và một chục láng giềng bé nhỏ, câu trả lời là
07:01.3
07:02.3
quá hiển nhiên.
07:02.7
07:08.2
Và thế, sau khi tổng thông Mĩ Harry Truman đi bước đầu bằng chọn cách tiếp cận thứ hai,
07:08.3
07:12.2
Úc thấy cơ hội vàng để làm điều tương tự.
07:12.3
07:16.7
Nhưng nó sẽ sớm tìm thấy thứ gì đó giá trị hơn hàu nhiều.
07:17.6
07:23.1
Đã đơn phương tuyên bố chủ quyền của cả vùng này - nơi mà nằm gần đến 30
07:23.2
07:27.9
dặm từ bờ biển Timor - nó bắt đầu tự tin đi tìm dầu.
07:28.3
07:35.3
Đến năm 1965, Úc đã cho giấy phép khai cho Woodside, Shell, ARCO, và vài
07:35.4
07:40.5
công ti khác cho khu vực mà gần hơn nhiều với Indonesia hơn chính biên giới trên cạn nó.
07:41.1
07:46.0
Hai nước sau đí đi đến một thỏa thuận biên giới mà cực kì thuận lợi Úc.
07:46.6
07:50.4
Nhưng đó vẫn để một dấu chấm hỏi khổng lồ trên khu vực này.
07:51.2
07:56.6
Đông Timor lúc đó là một thuộc địa Bồ Đào Nha, người mà Úc từ chối thỏa thuận với.
07:57.3
07:59.2
Thay vào đó, nó đợi.
07:59.3
08:06.2
Và, năm 1975, Inđônêsia giải quyết vấn đề này cho Úc bằng xâm lược Timor Bồ Đào Nha.
08:06.3
08:10.5
Nó ngồi yên trong khi tận 200.000 người bị giết.
08:11.3
08:16.9
Năm 1989, họ đi đến một thỏa thuận mà chia khoảng trống thành ba vùng - một trong số đó
08:17.0
08:22.4
sẽ được chia thu nhập từ dầu bằng nhau, và hai trong số đó một đất nước được hưởng tới 90%.
08:23.1
08:27.7
Trừ những cuộc biểu tình tại quê nhà, nó xảy ra chính xác như Úc đã hi vọng.
08:28.6
08:34.5
Biên giới này thậm chí giữ nguyên sau khi Timor-leste giành độc lập 13 năm sau, ngoại trừ
08:34.7
08:39.4
điều là đất nước mới này giờ được hưởng tới 90% tiền lời từ khu được chia, thay vì
08:39.5
08:40.5
chỉ một nửa.
08:41.1
08:47.2
Người dân không được có lời nào trong thời thuộc địa Bồ Đào Nha, đại diện bởi người Inđônêsia chiếm đóng
08:47.3
08:53.4
trong 25 năm kế tiếp, và thậm chí sau khi độc lập, chỉ kế thừa thỏa thuận trước.
08:54.1
08:59.8
Nhưng nó vẫn chưa thấy cái mức độ mà Úc sẽ đi để cướp dầu nó.
09:00.4
09:05.4
Năm 2006, hai chính phủ kí một thoa thuận mới mà chủ yếu để trì hoãn chủ đề
09:05.5
09:08.8
về biên giời đường biển trong sự ước muốn chỉ bắt tay vào khoan.
09:09.3
09:14.1
Tiền lãi từ mỏ Greater Sunrise, vương miện ngọc hoàng, nên nhớ, là sẽ giờ được chia
09:15.9
09:19.2
6 năm sau, thế giới biết được một vài thông tin bất ngờ.
09:20.1
09:24.9
Trong cuộc đàm phán, Cơ quan tình báo bí mật Úc đã đặt thiết bị nghe lén ẩn
09:25.0
09:27.6
gần văn phòng của Thủ tướng Timor-leste.
09:28.4
09:32.1
Thậm chí sau khi tin bị lộ ra, nó từ chối bác bỏ hiệp định.
09:32.8
09:38.2
Chỉ đến 2018, sau khi đưa vụ án lên Tòa án Công lí quốc tế, thì họ cuối cùng
09:38.3
09:39.8
giải quyết cuộc tranh luận.
09:40.2
09:45.3
Dưới thỏa thuận mới, Timor-leste sẽ được 70% lợi nhuận nếu dầu được bơm
09:45.4
09:49.6
lên bờ biển nó, và 80% nếu nó chảy qua Úc.
09:50.5
09:56.5
Trong 2019, nước này chi 650 triệu đô trong quỹ chính phủ để mua một kiểm soát cổ phần trong
09:58.3
10:04.8
Sau gần như nữa một thế kỉ chờ đợi, Timor-leste cuối cùng đã giành lại được kiểm soát của chính số phận nó.
10:05.4
10:07.7
Nhưng nó có thể đã là quá trễ.
10:08.6
10:14.1
Chiến thuật ngoại giao của Úc, ngoại trừ việc bắt nạt hoàn toàn, đã luôn là để trì hoãn.
10:14.2
10:19.6
Trong như láng giềng của nó, nó không cần tiền vội và biết thời gian ở bên nó.
10:19.7
10:25.7
Giờ, ngày nay, với nhiên liệu hóa thạch từ từ biến đi, và khi giá dầu tuột dốc trong lúc
10:25.8
10:29.6
đại dịch, Timor-leste tìm thấy nó trong một tính thế khó xử:
10:29.7
10:34.5
Ở một mặt, nó có thể học bài học của các nước phụ thuộc vào dầu khác và chế biến
10:34.6
10:39.9
dầu và khí gas trên bờ - tạo việc làm mới và hi vọng là sẽ phát triển nền kinh tế chung.
10:40.5
10:46.6
Nhưng các nhà phân tích độc lập nói, ở 70%, tính cả chi phí để xây dựng cơ sở hạ tầng,
10:46.7
10:48.7
nó sẽ chỉ huề vốn.
10:49.0
10:52.2
Sau tất cả công sức đó, nó sẽ thâm chí không làm ra tiền.
10:52.3
10:58.3
Thực ra, khả năng kinh tế của dự án đáng nghi đến mức mà thậm chí Trung Quốc - nổi tiếng với "ngoại giao
10:58.4
11:00.6
bẫy nợ" - từ chối để tài trợ nó.
11:01.2
11:06.4
Ở một mặt khác, nó có thể thay vào đó bơm dầu đến Úc, trong trường hợp đó nó sẽ nhận
11:06.5
11:08.1
80% doanh thu.
11:08.2
11:11.5
Nhưng trong trường hợp đó, nó sẽ dần dần trở lại ngau nơi mà nó bắt đầu - với không
11:11.6
11:14.7
việc làm hay hoạt động kinh tế mới.
11:15.4
11:19.4
Dự án Tasi-mane đã bị chế diễu là một "con voi trắng".
11:19.9
11:25.2
Đường "siêu cao tốc" 4 làn của nó đang mục nát theo nghĩa đen và sân bay nguyên sơ
11:25.3
11:29.5
nhưng trống trơn có đủ dấu hiệu của việc chi tiêu vô trách nghiệm để hài lòng dân chúng.
11:30.2
11:35.5
Tuy vậy, câu hỏi vẫn còn: Nó nên làm điều gì để nó thoát khỏi cảnh nghèo khó?
11:36.2
11:41.2
Sự thật đáng buồn là: có thể không có một câu trả lời hay.
11:42.0
11:47.5
Lí do cho vấn đề của Timor-leste sau cùng là do sự mơ hồ của biên giới đường biển.
11:47.6
11:52.5
Qua suốt lịch sử, biển cả đã được chia ra bằng làm đủ mọi thứ từ vẽ một đường ngay
11:52.6
11:56.4
chính giữa, đến đo lường khoảng cách một khẩu pháo có thể bắn từ bờ.
11:56.5
12:02.7
Ta tìm hiểu câu hỏi này sâu hơn trong video độc quyền bổ sung này trên Nebula gọi là
12:02.8
12:04.4
"Who owns the ocean?".
12:04.9
12:10.5
Nebula là nhà của video bổ sung khác của Polymatter, hoàn toàn độc quyền Nguyên Bản của Nebula
12:10.6
12:14.1
từ các kênh vĩ đại khác, với không quảng cáo và quyền xem trước.
12:14.8
12:19.0
Bạn có thể lấy Nebula và CuriousityStream chỉ với 15 đô/năm (~345,000 đồng/năm).
12:19.1
12:24.8
Tôi gần đây xem phim tài liệu CuriousityStream tuyệt vời này về Brunei - một nước nhỏ,
12:24.9
12:27.9
phụ thuộc vào dầu không xa khỏi Timor-leste.
12:28.0
12:33.4
Nhưng Brunei là một trong những nước quân chủ chuyên chế thực sự cuối cùng, cai trị bởi một sultan.
12:33.5
12:38.2
Nó tìm hiểu câu hỏi: Ccahs mà nó sẽ sống sót khi nó cuối cùng cũng hết dầu.
12:38.7
12:43.7
Nhấp đường link trên màn hình ngay bây giờ để có cả Nebula và CuriousityStream vời chỉ hơn
12:43.8
12:48.6
một dô-la một tháng và đi xem video bổ sung ở bên Nebula.
